مطالبی را که دراینجا نوشته ام دست نوشته هایی از دوران دانشجوییم است که خدمت عزیزان وخوانندگان صمیمی وبلاگ عرضه میدارم.
http://sarkav.blogfa.com/هورامان باستان ( تاریخ ،خط، زبان ، دین) نوشته های دوران دانشجویی :
در اوستا هور به معنای خورشید است وهورامان یعنی جایگاه خورشید. همچنین هورامان از دو واژه هورا به معنی اهورامزدا ومان به معنی خانه وسرزمین ترکیب یافته و معنای آن سرزمین اهورا مزداست.
یک معنی جدیدتر که اگر چه با مسماست اما نمی توان ریشه تاریخی برای آن پیدا کرد این است که هورامان به معنی بلند شده یا برگزیده شده می باشد.اگر به جغرافیای هورامان توجه کنیم درمی یابیم که اطراف این سرزمین را از چهار طرف چهار دشت محصور کرده است.از شمال منطقه هموارکردستان ومریوان ، از جنوب دشت ذهاب ، از شرق دشت ماهیدشت واز غرب دشت شاره زور یا شهرزور.ودر وسط این چهار دشت منطقه کوهستانی وصعب العبور وجنگلی هورامان قرار گرفته است.
تاریخ
تاریخ هورامان به زمان سلسله پیشدادیان برمی گردد.هرچند که از آن تاریخ اطلاع چندانی دردست نیست با این حال اهالی هورامان خود را ازنسل اردشیر دراز دست ملقب به بهمن فرزند اسفندیار می دانند.
درتواریخ مذکور است که این منطقه همچون دیگر مناطق کردستان تا قرن 11 ق.م تحت سلطه دولت بابل بود. درزمان تگلات پالاسر اول(1100-1115 ق.م) سپاه آشور به ارمنستان حمله برده آنجا را فتح نمود سپس به حوالی دریاچه وان سپاه راند بعد از او آراد نیراری وفرزندش آشور بانی پال حملات اورا ادامه دادند ولی نتوانستند از کوههای زاکرس عبور کنند تنها توانستند منطقه هورامان را فتح نمایند. هورامان مدتها تحت سلطه دولت آشور بود .
دراین دوران بود که حروف ماسی موراتی درمیان کردان رواج داشته وبا این حروف کتابت نموده اند که تا قرون اولیه اسلام هم دربین هورامیها این خط رایج بوده است(تاریخ مردوخ).
در حدود قرن سوم پیش از میلاد اسکندر مقدونی به ایران حمله برد وتمام ایران رابه آتش کشید . هورامان از این غائله مستثنی نبود .اما هورامان تنها جایی بود که بصورت جدی دربرابر سیل خروشان سپاه اسکندر مقاومت کرد و مقاومت دلاور ایرانی آریوبرزن که با پرتاب سنگهای عظیم در تنگه دربند دزلی برروی سپاهیان اسکند موجب تلفات فراوانی برای آن سپاه شکست ناپذیر بود ، درکتابها مسطور است.
سپاهیان سلوکی بعد از تسلط برمنطقه درصدد محوکردن آثار تمدن ایران وجایگزینی فرهنگ یونانی برآمدند .تمام آتشکده ها را ویران ساختند ومردم را به پرستش الهه ها واصنام مجبور کردند.اگر چه هیچ نشانه ای از پرستش بت در این منطقه موجود نمی باشد اما گویا (الهه بل خدای آبها ) یکی از الهه های یونانی بوده که مورد پرستش قرار می گرفته است. وامروزه هنوز آثاری از آن باقی مانده ویکی از بزرگترین چمشه های آب معدنی دنیا درهورامان به نام چشمه بل نمودی از اعتقاد به این این الهه دربین هورامیان است.
درقرن دوم واول قبل از میلاد هورامان تحت سلطه حکومت ارمنستان بوده است که از اسنادی که درهورامان کشف شده ، مشخص گردیده که درسال88 ق.م منطقه اورامانات تحت حکومت ارتاکسیس یا ارتاکسیاس بوده است.
چرم نبشته های هورامان
در سال 1913 یکی از بزرگترین اخبار فرهنگی جهان کشف سه سند خیلی مهم (اجاره نامه) درمنطقه هورامان بودکه تاریخ وفرهنگ ناشناخته کرد را روشن می سازد.درباره چگونگی کشف این سه سند خیلی قدیمی جمال رشید می نویسد: « شیخ امین شیخ علاالدین نقشبندی برای من تعریف کرد که دکترسعید خان کردستانی برای مداوای چشم عباسقلی سان(سلطان هورامان) به هورامان آمده بود .قبل از آمدن این دکتر شیخ علاالدین به همراه مریدانش به ده پلنگان می رود .درآنجا یکی از مریدانش راکه به ورگل مشهور بوده به کمک چند تن دیگر برای نقب غاری در آن حوالی به منظور دسترسی به آب می فرستد. درحین کندن دروسط غار به جایی پر از شلتوک می رسند درداخل شلتوک کوزه ای مومیایی شده پیدا می کنند که بعد از شکستن آن متوجه می شوندپر از ارزن بوده وسه قباله سند درداخل آن است. شیخ علاالدین این سه قباله را به دکتر سعید کردستانی می دهد وایشان هم آن را به انگلستان برده بدست دکتر ادوارد براون مستشرق ومورخ معروف می ساند.دکتر براون به کمک پرفسور منس متخصص خط وزبان یونانی پی به رمز اسناد می برند.این اسناد اجاره نامه هایی بوده که یکی از آنها به زبان پهلوی وخط سریانی نوشته شده(88ق.م) . دونسخه دیگر با خط وزبان یونانی نگاشته شده اند ومضمون هردویکی است. این دونسخه درزمان فرهاد چهارم از پادشاهان اشکانی نوشته شده اند.(22 و 21 ق.م) . این قباله ها درواقع خرید وفروش تاکستان می باشد .همچنین این اسناد دلالت براین دارند که درآن ایام منطقه هورامان تحت حکومت ارمنستان بوده است. بنا به گفته آیت الله مردوخ مورخ کرد ، حکمران هورامان درآن عهد بهمن سوم از نسل هجدهم بهمن اول پسر اسفندیار بوده است.
زبان
زبان هورامی درحقیقت همان زبان مادیست که اصل وریشه آن زبان آریانی قدیم یا «آنزان» می باشد. آنزان پدر تمام زبانهای مادی وهندی وپارسی وعیلامی است وتقریباً سه هزار سال پیش از میلاد مسیح آریانها به آن تکلم می نموده اند که به مرور شعبه شعبه شده وتغییرات کلی پیدا کرده است. چنانکه می دانیم امروزه زبان فارسی رابطه خود را با فارسی قدیم از دست داده ، جملات بیشماری اعم از عربی وترکی ومغولی داخل زبان فارسی رایج گردیده است.وبطور کلی شکل وافعال آن تغییر یافته بطوری که نگاشتن به زبان فارسی ساده ( زبانی که در پرسپولیس استخر فارس نوشته شده) خیلی دشوار می باشد. اما بالعکس زبان هورامی از قاعده مستثنی است. هورامی زبانها کلمات زیادی از عربی داخل زبان خود نکرده اند وشکل وافعال خود را حتی المقدور حفظ نموده اند. در زبان هورامی افعال وقواعدی وجود دارد که نسبت به سایر زبانها امتیازمحسوب می شود. بطور مثال برای زن ومرد ویا بطور کلی برای نر وماده قواعدی متفاوت است که درزبانهای دیگر آریانی مانند فارسی وکردی وجود ندارد.
درزبان هورامی هزاران واژه از زبان پهلوی وپیش از آن می توان یافت.درهورامان بهار را وه هار وتابستان را هامن یا هاوین می گویند.بنابر این می توان گفت که یک دسته از اقوام ایرانی یعنی هورامی ها با وجود تحمل سیلهای بنیان کن حوادث ووقایع تاریخی وآتش های جانگداز تاخت وتازهای اقوام مهاجم درنهایت دلاوری وپایداری بیش از دیگر اقوام ایرانی درحفظ زبان نیاکان خود وفادار وبرقرارمانده اند.
دین
عبادت وپرستش هرمزد درهورامان به ماننددیگرولایات ایران رواج داشت.اما این عبادت فقط مختص اشراف وبزرگان بود که به آنها«پیر» می گفتند.کم کم پیر ها هرمزد پرستی را به انواع خرافات وسحر وشعبده بازی وجادوگری آلودند واین روند تاقرن هفتم قبل ازمیلاد ادامه داشت تااینکه درسال660 ق.م زردشت دوم که یکی از هوشمندان کرد بود در حوالی دریاچه اورمیه برعلیه این مفاسد قیام کرده وبه اشاعه افکار خود وتحکیم آئین اهوراپرستی می پردازد.بنا بر این مردم هورامان زردشتی بوده و اهورامزدا را خدای یکتا دانسته و پرستش کرده اند.
در قرن اخیر یک پوست پاره درنواحی سلیمانیه به خط پهلوی که به زبان هورامی بسیارنزدیک است بدست آمده که درآن چند بیت شعر به صورت مرثیه نوشته شده است. این اشعار براین دلالت دارد که کردها وبالاخص هورامیها درآغاز اسلام آئین زردشتی داشته اند واهورامزدا را پرستش نموده اند.دراین اشعار حمله اعراب را به خاک کردستان به تصویر می کشد که شهرها وروستاها را تانواحی شهرزور خراب وویران می کنند.
متن اشعار:
هـرمــزگان رمــــان ئــــاتـران کـــــژان
ویشان شارده وه گه وره گه وره کان
زورکـــاری عاره بکــــــردنه خـــاپــوور
گنــــا ئی پاله هــــه تـا شـــاره زوور
شه ن وو کـه نیکان وه دیل بشینــا
میـــــر ئازا تلـــی ژ روی هـــه وینــا
ره ویشت زه رده شت مانووه بیکه س
بـــزیـکا نیـکا هــرمزد وه هیـچ که س
معنی اشعار چنین است:
1-(هرمزگان) معابد ویران شدند ،آتش ها خاموش گشتند.بزرگ بزرگان خود را پنهان نمودند.(هرمزگان به معنی معابد یا مساجد است ودرزبان هورامی به مسجد مزگی گفته می شود .ومسجد معرب مزگد یا مزگت است که ازمزدگه آمده یعنی هرمزدگه یا گد به معنی گدا که مقصود آن گداگاه هرمزد ومحتاجین به هرمزد است) . 2- عرب ستمکار دهات وشهرها را تاشهرزور خاپور وویران نمودند. 3- زنان ودختران را به اسیری گرفتند ودلیران به خون خود غلطیدند. 4- روش وآئین زردشت بیکس ماند وهرمزد به هیچ کس رحم نکرد.
مردم هورامان به سه عنصر آب وخاک وآتش اعتقاد داشتند. مرده را نمی سوزاندند وآن را در خاک دفن نمی کردند ودر آب نمی انداختند تا مبادا سه عنصر مقدس آتش وخاک وآب را آلوده کنند.بلکه مرده را به بالای کوهی می بردند تا پرندگان وحشی وکرکسها ولاشخورها گوشت اورا بخورند وپس از از بین رفتن گوشت، استخوانها را دفن می کردند. معمولاً کوه «دالانی »جایگاه خوبی برای این کار بود. دالانی به معنای مکان دالها یا کرکسهاست و در نزدیکی دالانی محلی دیگر هست که به آن «کله به ره ودالا » یا گذر گاه کرکسها می گویند وگمان می رود این مکان نیز محلی برای گذاشتن لاشه مردگان بوده است.
آثار فراوان به جامانده حاکی از زردشتی بودن مردم هورامان است مردم هورامان به نور وروشنایی اعتقاد داشتند وآن را مقدس می شمردند ومظهر قدرت اهورامزدا می دانستند. در اکثر روستاهای هورامان آثار بجا مانده از آتشکده ویا معبد زردشتی دیده می شود. کوه آتشگاه در پاوه نمادی از تقید مردم هورامان به آیین زردشتی وآتش پرستی بوده است. درکوه آتشگاه آتشکده ای قرار داشته که حدود هزار سال آتش مقدس فروزان بوده که با آمدن اسلام درهمان قرون اولیه اسلامی بوسیله مسلمان تخریب شده است. با این حال هنوز بقایای آتشکده موجود است.
افتخارهرقوم وملتی بسته به تاریخ،فرهنگ ومشاهیر آن ملت است.اگرچه محدوده جغرافیایی هورامان اندک ودرمیان کوههای سربه فلک کشیده شاهو، کوسالان وتخت محصورمی باشد ، اما تاریخ وفرهنگ هورامان درادوار مختلف به مانند کوههای سربه فلک کشیده اش پابرجا وسرافراز مانده است.صحبت از هورامان دروهله اول یادآور زبان ناب وفصیح آن است. زبانی که ازدوران باستان واز هنگامی که آریائیان پابه این سرزمین نهادند تاکنون علیرغم تاخت وتازهای اقوام بیگانه وتحول وتطور فراوانی که درفرهنگها وزبانهای مختلف بوجود آمده است ، زره ای ازغنای آن نکاسته وهمچنان اصالت خود راحفظ وبه گفته زبان شناسان یکی ازمعدود زبانهایی است که زمان حال را به دوران گذشته پیوند می دهد. سند گویای این مدعا کتاب اوستاست .
تاریخ وتمدن این منطقه برمی گرددبه استقرار قوم آریایی وحتی قبل از آن که درلابلای کتب تاریخی به این نکته پی خواهیم برد. ازنام هورامان گرفته که بنا به نوشته فرهنگ معین ازنام یکی ازسروده های زردشت دراوستا «گاتاها»گرفته شده است تا نام آریوبرزن درتنگه دربند دزلی دردوران آخر سلسله هخامنشی که تنها دلیری بوددربرابر یورش اسکندر مقاومت کرد وضربات مهلکی بر سپاه غاصب وارد آورد.همچنین چرم نوشته های یافته شده در قریه پلنگان که تاریخ مجهول اشکانی را نمایان ساخت.وآداب ورسوم رایج دراین منطقه که تحقیقات تاریخ شناسان وجامعه شناسان حاکی از این است که این آداب ورسوم ازدهها قرن پیش تاکنون دراین منطقه باقی مانده است.
به یاری خداوند در آینده درمورد تاریخ هورامان وزبان هورامی وآداب ورسوم آن بیشترصحبت خواهد شد.
مشاهیر هورامان:
هورامان درطول تاریخ منطقه ای عالم پرور بوده واشخاصی ازاین خطه برخاسته اند که تاثیر گذاری فراوانی درجامعه خودداشته اند. ازجمله اینها می توان به این اشخاص اشاره کرد:
الف - قدما :
1- پیرشالیار هورامی 2-سید عبیدالله کوسه هجیج 3 - سلطان اسحاق . این سه نفر هریک دربرهه ای اززمان تاثیر فراوانی برجامعه گذاشته اند. پیرشالیارمغی زردشتی بوده پیش از اسلام که زند اوستای اوبه نام (مایفه تووپیرشالیاری) مشهوراست. کوسه هجیج از سادات بزرگ وبرادر امام رضا بوده وحیاتش مربوط به قرن دوم هجری ومزارش زیارتگاه مردم منطقه وحتی خارج ازمنطقه می باشد. سلطان اسحاق بنیان گذارمسلک اهل حق که درقرن هشتم هجری درروستای شیخان ازتوابع نوسود برکناررود سیروان درمحلی به نام پردیور به انتشارافکارخود پرداخته وکتابی به نام سرانجام یاپردیوری به زبان هورامی نوشته که درقالب شعربوده ومضمون آن اصول وفروع دین اهل حق می باشد.مزارش درکناررود سیروان بزرگترین زیارتگاه اهل حق می باشد و زیارت بارگاهش برای اهل حق به منزله حج اکبراست.
ب-سلاطین وبگ زاده ها :
تاریخ سلاطین وبگ زاده های هورامان سراسر عزت وافتخاراست برای این منطقه زیرا ازقرنها پیش سلاطین وبگ زاده ها اوضاع سیاسی این منطقه را به گونه ای رقم زدند که دائماًدرکانون توجه دولتمداران آن زمان ایران وعثمانی قرارداشتند. از جمله این سلاطین می توان به جعفرسلطان اشاره کرد. (شایان ذکر است ازدوران صفویه منطقه هورامان سلطان نشین بوده وسلطان لقبی است که درسلسله مراتب نظام حکومتی ایران دردوره صفویه پائیتر از خان.وبالاتراز بیگ قرارداشت)
ج- علما :
1- ملا احمد نودشی (حاجی ماموسا) 2-ملا عبدالرحیم مولوی 3-ملا عبدالرحمان نودشی 4-شیخ عبدالله خرپانی 5- ملا عبدالله دشه ای 6- ملا عبدالکریم مدرس 7- ملا محمد زاهد ضیایی (حاجی ماموسا) .برخی از علمای هورامان از بزرگترین علما ودانشمندان فقه اسلامی هستند که به عنوان مثال کتب حاجی ماموسا ملا احمد نودشی دردانشگاه الاذهرمصر تدریس می شوند.
د- مشایخ :
مشایخ طریقت نقشبندی : 1- مولانا خالد شهرزوری (پایه گذارطریقت نقشبندی درکردستان)2- شیخ عثمان سراج الدین 3- شیخ عمر ضیاالدین 4- شیخ علی حسام الدین 5--شیخ عثمان سراج الدین ثانی . این نکته حائز اهمیت است که مشایخ هورامی طریقت نقشبندی رهبران این طریقت عظیم درسراسرجهان هستند که این ازافتخارات بزرگ هورامان است
مشایخ طریقت قادری:1-شمس العارفین شیخ محمدعزیزنجاری(پایه گذارطریقت قادری درهورامان) 2- شیخ محمد پاوه ای 3- شیخ عبدالقادر نجاری 4- شیخ نصرادین خالصی
ه-شعراء :
1- ملا عبدالرحیم مولوی2-ملا مصطفی بیسارانی 3- صیدی هورامی4- میرزا عبدالقادرپاوه ای و... ناگفته نماند زبان هورامی زبان شعروادب کردی تایک قرن اخیر بوده وکلیه شعرای کردبه زبان هورامی شعرسروده اندکه ازجمله می توان به خانای قبادی اشاره کرد.
http://www.sarkav.blogfa.com/